معرفی کامل روستای لیقوان تبریز – دره بهشت و پایتخت پنیر ایران(1)

نام لیقوان از کجا آمده است ؟

لیقوان یکی از کهن ترین روستاهای آذربایجان است که بنا به قول احمد کسروی تاریخ آن به دوره مادها میرسد او در بررسی زبان باستانی آذربایجان به این مطلب اشاره می کند که در لیقوان زبان بسیار قدیمی و تکلم خاصی وجود داشته که به آن زبان تاتی گفته میشده و مردم با آن زبان گفتگو می کرده اند.

نام این مکان در اسناد و مدارک سازمانها و ادارات دولتی لیقوان نوشته میشود ولی در زبان مردم محل و ساکنین ،آن همواره کلمه لیوان جاری بوده است. این واژه ریشه تاتی یا آریایی و یا ترکی داشته است یا نه تاکنون به درستی معلوم نشده است و در این مورد محققین و نویسندگان عقاید مختلفی دارند. برخی از صاحب نظران بر این باورند که نام این مکان، لووان میباشد که از دو کلمه لو وان تشکیل یافته است.

برخی دیگر از محققین چنین میگویند که نام این روستا در ابتدا وان بوده است. سپس در لهجه روستاییان تدریجاً به لوان و بعداً به لیوان تغییر یافته است که نهایتا واژه لیقوان را به کار برده اند. بنا به عقیده بعضی دیگر از پژوهشگران و نویسندگان در زمانهای طولانی و در طی قرن ها همانا کلمه لیوان برای این محل به کار برده می شد.

در دوره ای که صنعت سفال سازی در این روستا رونق داشته به ظروف و کوزه های کوچک و بزرگ ساخته شده در آن لیوان قابی میگفتند یعنی ظرف لیوان این ظرف ها که اغلب برای آب خوردن به کار میرفت به تدریج در نزد مردم آذربایجان به لیوان شهرت یافت تا جایی که بعدها به جای ظرف لیوان به گفتن لیوان اکتفا کردند.

از آن به بعد به هر ظرفی که برای آبخوری به کار میرود، در سرتاسر این مرز و يوم لیوان گفته میشود. یکی از کسانی که این عقیده را داراست مرحوم علی اکبر دهخدا میباشد. وی در لغت نامه معروف خود در ذیل کلمه لیوان چنین نوشته است لیوان از کلمه لوان گودوش یعنی گاودوش لوان گرفته شده است. لیوان اسم دهکده ای از آذربایجان است که در آنجا سفال نیک پزند آب وند. آب خوری کوزه نازک آبخوری که در لیوان آذربایجان سازند و امروز تعمیم یافته و بر مطلق ظرف آبخوری که از سفال یا چینی یا بلور یا فلز سازند اطلاق می گردد.

دهخدا در شرح کلمه لیقوان نیز چنین می نویسد: لیقوان دهی جزء دهستان سهند آباد بخش بستان آباد شهرستان تبریز، واقع در ۲۴ هزار گزی بستان آباد و ۲۲ هزارگزی شوسه تبریز – بستان آباد. کوهستانی سردسیر، دارای ۱۷۵ سکنه آب از چشمه محصولات غلات شغل اهالی زراعت و گله داری، راه مالروست و دارای خاک قرمز خاص کوزه گری است کره و پنیر آنجا به خوبی مشهور است.

در پایان به این نتیجه میتوان رسید که اگرچه در مکاتبات دولتی و در اسناد ادارات و سازمانها کلمه لیقوان نوشته میشود نام این محل در اصل همان لیوان بوده است و تأثیر کلمه لیوان بر تمام ظروف آب خوری و عمومیت یافتن آن در کتابها و اسناد دیگری نیز آمده است که از آن جمله شرح مرحوم میرزا جعفر سلطان القرایی در حواشی و تعلیقات کتاب روضات الجنان و جنات الجنان تأليف حافظ حسین کربلایی تبریزی خود شاهدی بر این مدعاست.

موقعیت جغرافیایی لیقوان

ادرس روستای لیقوان تبریز ؟

لیقوان از توابع بخش مرکزی شهرستان تبریز در استان آذربایجان شرقی قرار دارد که در حد فاصل جنوب تبریز و شمال رشته کوه های سهند مکان گرفته است با حرکت از سمت جنوب شرقی تبریز و گذر از شهر باسمنج و سپس روستاهای حاج عبدال هروی و بیرق میتوان به منطقه کوهستانی و ییلاقی که لیقوان در آن جای گرفته است، دسترسی پیدا کرد.

طول این مسیر از باسمنج تا لیقوان تقریباً ۲۰ کیلومتر است. جنوباً مراتع عشایری سهند ، شرقاً اراضی روستای بیرق (بئره) ، غرباً اراضی روستای سفیده خوان ایسپره خون) تقریباً تمامی زمینهایی که به لیقوان تعلق دارند اعم از چراگاه یا زمین های زراعی همه ناهموار هستند.

منطقه کووشن دارای تپه های متوسط و دره های کم عمق می باشد. رفته رفته به طرف جنوب کوه های بلند و دره های نیمه عمیق نمایان میشود و انتهای اراضی آن با کوه های بلند و ارتفاعات بیشتر از ۳۰۰۰ متر و دره های عمیق با شیب های تند و ناگهانی همراه است که همان دامنه شمالی رشته کوه سهند را تشکیل میدهد.

این ناهمواریها به حدی است که در اغلب مناطق آن راه اتومبیل رو مشاهده نمی شود تنها در بعضی نقاط راه ارتباطی مختصری وجود دارد که با اتومبیل میسر است. حمل و نقل علوفه و سایر محصولات کشاورزی توسط چهارپایان انجام می پذیرد و حتی برای حضور انسان در دامنه کوه ها و یا برداشتن آب از جوی ها و چشمه ها غیر از پیاده روی امکان دیگری وجود ندارد. این پستی و بلندیها اغلب چراگاه احشام و حیوانات منطقه میباشد که دامپروران به صورت متناوب در اختیار می گیرند.

موقعیت :

۳۷ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی

۴۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی

۲۴۷۰ متر بالاتر از سطح دریا

وسعت احداثی (محدوده ساخت و ساز ۱۱۰۰ هکتار زمین های زراعی ۲۲۳۷ هکتار مراتع اراضی ملی ۸۴۹۵ هکتار حدود شمالاً اراضی روستاهای جوان و شادباد پینه شالوار)

تاریخچه روستای لیقوان

همگان در این مسئله، اتفاق نظر دارند که لیقوان یکی از قدیمی ترین روستاهای آذربایجان میباشد به گفته پیشینیان لیقوان در زمان ورود اسلام به ایران و یا حتی قبل از آن نیز وجود داشته است. در تپه های اطراف محوطه سنگ قبرهایی مربوط به هر دو دوره دیده میشود. در گورستان کنونی در کنار قبرها قوچ های سنگی به شکل زیبا کنده کاری شده اند که این مجسمه ها بر تاریخی بودن لیقوان دلالت میکنند.

ساکنین این روستا در طی دوره های مختلف در چند مرحله نقل مکان کرده و سرانجام در محل کنونی استقرار یافته است. اگرچه عامل اصلی آن به طور دقیق مشخص نیست. اما از اخبار و گفته های شفاهی چنین بر می آید که عواملی چند در این جابجایی دخالت داشته است یکی از عواملی که در این رابطه میتوان به آن اشاره کرد مشکل آب میباشد. می دانیم که شغل ابتدایی این مردم دامداری بوده که لازمه آن مکان مناسب برای نگهداری دام ها و دسترسی آسان به منابع آب میباشد.

آثار به جای مانده از منطقه اییه دوزی دشت (اییه بیانگر این واقعیت است که در زمانهای بسیار دور در این منطقه دهکده ای وجود داشته و غارهایی نیز از آن دوره هنوز برپا مانده است. راهی که از وسط محل مزبور میگذرد هر از چند گاهی یک بار در وسط یا کناره های خود فرورفتگی هایی پیدا میکند و رهگذران را متوجه باستانی بودن این منطقه و مسکونی بودن آن می نماید. اینجانب هر وقت که از این مسیر گذری کرده ام پیوسته این رباعی از حکیم نیشابور عمر خیام در ذهنم نمایان میشود.

بر مفرش خاک خفتگان میبینم در زیر زمین نهفتگان میبینم

چندانکه به صحرای عدم مینگرم ناآمدگان و رفتگان میبینم

******

ای دیده اگر کور نه ای گور ببین وین عالم پرفتنه و پرشور ببین

شاهان و سران و سروران زیر گلند روهای چومه در دهن مور ببین

در محله گیلانتی دوزی سمت جنوبی کوه دیره وار آثار و بقایایی به چشم می خورد که سکونت قبیله ای در سالیان پیشین را بازگو میکند. در این محوطه غارها و گورهایی نیز یافت می شود. مشاهده ی این آثار و همچنین چینش سنگها در کنار هم خانه های این قوم را در ذهن تداعی می کند. در منطقه هره بوش در جوار رودخانه توله سر گورستان نسبتا بزرگی با قدمت زیاد دیده می شود که به تبع آن دهکده قابل توجهی در آن زمان در همان حوالی وجود داشته است.

این مکان در نزد مردم منطقه به نام سنگل لر و یا سنگل در قبرستانی مشهور می باشد. غارهای بزرگ و کوچکی نیز در آنجا وجود دارد که هنوز هم دامداران از آنها استفاده می نمایند. به احتمال قوی مردم ساکن در این چند منطقه ذکر شده، ناچاراً در یک مکان گرد هم آمده و سکونت متمرکز را برگزیده اند تا از حال و روز یکدیگر باخیر شوند و از طرفی بتوانند با دزدان و غارتگران آن زمان مقابله کرده و اموال و ناموس خود را حفظ نمایند.

در محله دیزه، قسمت شمالی روستا که اکنون از محله های جدید الاحداث به حساب می آید بنا به قول اکثریت سالخوردگان در قدیم یک ده بزرگی وجود داشته است و به دلایلی که معلوم نیست این ده به یک باره ویران و تبدیل به مزارع گشته بود و سال های سال این مزارع مورد استفاده کشاورزان قرار میگرفت که این زمین ها اخیراً با توسعه روستا دوباره تبدیل به محلات مسکونی گشته است. از وسط این محله جدید خیابانی می گذرد که در قدیم به کوردیولی راه گرد) معروف بود در آن زمان در کوردیولی بازاری وجود داشته و مردم دهات دیگر نیز به این بازار رفت و آمد می کرده اند.

اماکن و بناهای تاریخی لیقوان

جاهای دیدنی روستای لیقوان

۱ – پل حاج سالار لیقوان

این پل که در پایین ترین قسمت زمینهای مسکونی و بر روی لیوان چایی رودخانه لیقوان بسته شده است راه ارتباطی ساکنین این محل را با کوه ها و زمینهای مقابل از جمله گوووردان دوزی دشت گوووردان و توله سرچایی رودخانه توله سر برقرار میسازد و از پلهای مشهور منطقه مهران رود میباشد. احداث این بنا در نخستین سالهای پس از ۱۳۰۰ خورشیدی روی داده است و به عبارت دیگر قدمت آن به اواخر دوره قاجار میرسد که به پل حاج سالار معروف میباشد.

تصاویر روستای لیقوان

این پل دارای سه دهنه میباشد که به صورت جناقی اجرا شده است. مواد به کار رفته در آن سنگ و ملات مخصوص میباشد. سنگ در این محل به وفور یافت میشود و ملات آن را از چهار ماده آهک ،ماسه خاکستر و خاک رس بدست آورده اند. این بنای ارزشمند توسط مرحوم حاج سالار لیقوانی احداث گردیده است.

او از مالکین نام آشنای این منطقه به شمار می رفت و همت و توجه وی در امور خیریه و بناهای عمومی مانند پل و حمام در روستاهای این منطقه زبانزد مردم آذربایجان میباشد. می گویند در آن زمان فقر و قحطی همه جا را فرا گرفته بود و او در ساختن این پل افراد تهیدست را به کار گرفت و با پرداخت مزد به آنان و حتی به کودکانی که تکه سنگ کوچکی به محل کار می آوردند توانست از بار فقر و محرومیت بکاهد و زخم آنان را التیام دهد

۲- محوطه باستانی نغیم لر لیقوان

نغیم لر، محوطه قدیمی میباشد که از برجستگیهای مخروطی شکل به تعداد قابل توجهی در آن دیده میشود. جنس این برجستگی ها از کیران است که در سالیان پیشین مردم محل داخل تعدادی از آنها را کنده و به شکل خانه در آورده اند. در زمانهای قدیم که افراد باغی و مهاجم به ده حمله کرده و اموال ساکنین را غارت می نمودند اهالی ده بدانجا روی آورده و پناه میگرفتند یکی از این قومهای غارتگر قوم بالباس بود که ترس و وحشت آنها موجب میشد تا مردم اشیاء قیمتی خود را در زیر خاک پنهان کرده و یا همراه با خوراک و پوشاک مختصری از ده خارج شده و در این مکان جای گیرند.

درب این پناهگاه کوچک و دور از دید تعبیه و کنده شده و به وسیله چند پله کوچک به طبقه بالا و سایر خانه ها ارتباط دارد. بنا به گفته پیشینیان از قسمت پایین این پناهگاه راه عبوری زیرزمینی به سمت رودخانه وجود دارد که این مسیر باریک، جهت دسترسی به آب رودخانه کشیده شده است. جنس این برجستگی ها از مجموع لاهار اینمبریت و پونس است که در نتیجه خروج گدازه ها و نشست خاکستر مواد آتش فشانی که پس از مخلوط شدن با آب های جاری حاصل از برف و باران به صورت توده سیال در میآیند.

این توده گلی روان پس از سرد شدن سفت و سخت میگردد که در اغلب جاهای این منطقه به وضوح دیده میشود. در روستاهای سهند به مجموع لاهار اینمبریت و یونس کیران گفته میشود. تماشای این برجستگیها و جلوه خاص این مناظر دهکده توریستی کندوان را در ذهن تداعی می کند.

3- داش عمارت (عمارت سنگی لیقوان – خانه حاج احتشام)

این ساختمان از بناهای دیدنی لیقوان میباشد. قدمت آن به اوایل دوره پهلوی می رسد که متعلق به ارباب و مالک وقت حاج احتشام لیقوانی بوده است. وی از مالکان بزرگ و از فئودال های معروف خطه آذربایجان به شمار می رفت. قرار گرفتن این محل در نزدیکی معدن سنگ ایسپره خون که مرغوب ترین سنگها از أن استخراج میشود موجب گردیده که دستیابی به سنگ و حمل آن به محل کار به آسانی صورت پذیرد و به وفور در اختیار سازندگان آن قرار گیرد. از آنجا که این بنا، اولین ساختمان در این حوالی بوده که با سنگهای تراشیده و منظم ساخته میشد به این دلیل آن را داش عمارت با همان عمارت سنگی نامیده اند.

با توجه به شرایط اقلیمی و سردسیر بودن منطقه دیوارهای این خانه قطور در نظر گرفته شده که لایه داخلی آن از خشت و خارج آن از سنگهای مذکور به هم پیوسته اند. این بنا در یک طبقه با پلان قرینه اجرا شده و دارای طنبی، دهلیز و اتاق های اطراف بوده و جزو خانه های ایرانی محسوب میشود

ضلع شرقی ساختمان دارای ایوان با سرستون های سنگی بلند و پیشانی ایوان به شکل سنتور اجرا شده است که مشرف به رودخانه لیوان چایی بوده و چشم انداز طبیعی خاصی را دارا میباشد. این خانه در مرداد ماه ۱۳۲۴ خورشیدی شاهد درگیری و جدال خونین بین افراد حزب توده با مالک روستا بوده که در ضمن آن حاج احتشام و نوه او به نام نصرت اله و همچنین چندین تن دیگر از طرفین کشته میشوند.

۴ – گورستان تاریخی لیقوان

این محوطه باستانی در قسمت شمالی روستا قرار گرفته است که بنا به گفته کارشناسان سازمان میراث فرهنگی پیشینه آن به پیش از اسلام و یا سالهای آغازین اسلام می رسد. در این گورستان از سنگ مزارهای بزرگ به شکل مکعب مستطیل، فراوان دیده میشود. همچنین پیکره های تراشیده ای به شکل حیوانات از قبیل قوچ و بیر وجود دارد. این مجسمه های سنگی منظره جالبی به محیط اطراف می دهند.

۵- حمام لیقوان

این حمام از قدیمی ترین بناهای عمومی لیقوان می باشد که پیشینه آن، به اواسط دوره قاجار می رسد. مرحوم حاج سالار لیقوانی با همت و سرمایه خویش، این بنای ارزشمند را جهت رفاه و آسایش مردم محل احداث کرده و همزمان با آن جوی آب زیرزمینی را از رودخانه به مقصد این حمام کشانیده است. حمام دارای ساختمان گنبدی شکل است که مواد به کار رفته در آن، سنگ و ملات مخصوص میباشد. جهت گرمایش کف آن کوره گذاری زیرین انجام گرفته است و طرز طاق بندی سقف و فاصله منظم ستون بندی دیوارها نشان از مهارت بالای سازنده آن دارد.

به گفته افراد پیشین این حمام در ابتدا به صورت خزنه بوده و شستشو در آن به شیوه آب تنی انجام می گرفته است. در حدود سال ۱۳۵۰ خورشیدی در داخل آن تغییراتی داده شده و خزنه تبدیل به دوش حمام میشود که از آن پس استحمام به صورت انفرادی امکان پذیر میگردد. تقریباً ۲۰ سال پس از آن به دلیل کثرت جمعیت ساکن در محل این مکان توسط افراد نیکوکار توسعه یافت که هنوز هم جوابگوی نیاز مراجعین میباشد. شادروان حاج سالار لیقوانی نظیر این حمام را در تعدادی از روستاهای اطراف بنیان نهاده است و به همین سبب نام او در میان اسامی بانیان خیر همواره می درخشد.